بازارهای سایه محصول جدید تحریم‌های نفتی روسیه
قبل از ایجاد تحریم های نفتی بر علیه کشورهای مختلف، خرید و فروش نفت سازوکار شفاف تری داشت. خریدارها و فروشندها در بازارهای شناخته شده، معاملات خود را انجام می دادند. پس از اعمال تحریم های نفتی بر علیه برخی از کشورها که عمدتا توسط کشورهای غربی و بویژه ایالات متحده انجام شد، فروشندگان نفت در پی یافتن راههایی برای دور زدن این تحریم ها و فروش نفت خود بوده‌اند. از سوی دیگر برخی خریداران نیز بنا به دلایل گوناگون ترجیح می‌دادند قسمتی از نفت مورد نیاز خود را از محصولات تحریمی تهیه کنند. یکی از پیامدهای تلاش برای دور زدن تحریم‌ها تشکیل و گسترش بیش از پیش بازارهای سایه برای معاملات نفت تحریمی بوده است.
البته توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که، اینکه این بازارهای سایه چقدر می‌تواند در کاهش اثرات تحریم کمک کننده باشد بستگی به سهم کشور تحریم شده در تامین نفت یا محصولات نفتی بازارهای جهانی و اهداف تحریم دارد که در ادامه به طور مفصل در این باره توضیح خواهیم داد.
آنچه در این مقاله می‌خوانید...
شکل‌گیری واسطه‌های مرموز جدید
روسیه یکی از جدیدترین و قابل توجه‌ترین تحریم شدگان است. صادرات نفت روسیه که در سال گذشته بیش از 10 درصد از حجم تجارت جهانی را به خود اختصاص داده بود، پس از اعمال شدیدتر تحریم های اروپا در 5 دسامبر سال 2022 ضربه خورد. اما پس از دو ماه و در کمال شگفتی میزان این صادرات بهبود یافت. سوال اینجاست اگر واقعا تحریم نفت روسیه موثر بوده چرا پس از شوک اولیه صادرات نفت روسیه خود را بازیافت؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا مروری خواهیم داشت بر حجم تحریم های اروپا و غرب علیه نفت روسیه.
پس از شروع جنگ اوکراین و آغاز اجرای تحریم های غرب، بسیاری از شرکت‌هایی که در زمینه صنعت نفت و موارد مرتبط با روسیه همکاری می‌کردند، از همکاری با روسیه عقب نشینی کردند. این شرکت ها در زمینه تجارت، حمل و نقل و بیمه نفت فعالیت می‌کردند و عمدتا دفاتر آنها در ژنو مستقر بود. پس از اجرای تحریم‌ها واردات نفت خام روسیه از طریق دریا ممنوع شده و تنها در صورتی به کشتی‌های روسی اجازه می‌دهد از شرکت‌های لجستیک و بیمه غرب استفاده کنند که محموله‌شان زیر 60 دلار در هر بشکه قیمت داشته باشد. همچنین فروش دیزل و تجهیزات مربوطه به روسیه تحریم شده و ممنوعیت‌هایی بر روی سایر محصولات پالایش شده نیز اعمال شده است.
چنین شرایط محدود کننده‌ای بستر لازم برای شکل گیری کانال‌های پشتیبان جدید و غیر رسمی را فراهم کرده است. واسطه‌های جدید مرموزی وارد بازار شده‌اند و شروع به فروش نفت خام روسیه کرده‌اند که دفاتر عمده این واسطه‌ها در هنگ کنک یا دبی مستقر هستند. طبق گزارش اکونومیست برخی از این واسطه‌های نوظهور قبلا هرگز با بازار نفت و سازوکار آن آشنایی نداشته‌اند. ظهور چنین تازه واردانی سیستم انرژی جهانی را پراکنده‌تر، از هم گسسته و پرریسک‌تر خواهد کرد. زیرا موجب تشکیل زیر ساخت‌های جدید غیر رسمی و به عبارت دیگر در سایه در زنجیره تامین اعم از تجارت، سیستم حمل و نقل، پرداخت و سایر تامین‌های مالی خواهد شد. در صورتیکه این زیر ساخت‌ها موفق عمل کنند، زنجیره تامین انرژی جهانی می‌تواند به شکل سرسام آوری در بلند مدت با هرج و مرج مواجه شود. زیرا ردیابی معاملات نفت سخت‌تر خواهد شد و تبعات بعدی آن غیر قابل پیش‌‌بینی‌تر. ابعاد قضیه زمانی پیچیده‌تر خواهد شد که پای محصولات پالایش شده نفتی نیز به بازارهای خاکستری باز شود.
از سوی دیگر اعمال این تحریم ها و شکل‌گیری بازارهای خاکستری موجب از بین رفتن بسیاری از صنایع فعال فعلی خواهد شد. به طور خاص در مورد کیس روسیه، برخی از تجارت‌ها هنوز از همان کشتی‌گیران یونانی، بیمه‌گران انگلیسی و بانک‌های هلندی و ژاپنی استفاده می‌کنند که مدت‌هاست بر این صنعت حکومت می‌کنند. این کانال به لطف سقف قیمتی که غرب در ماه دسامبر اعمال کرده، زنده می ماند. در اول ژانویه 2023 ، بزرگترین شرکت های بیمه اتکایی جهان که بیمه گذاران را بیمه می کنند، تصمیم گرفتند دیگر حمل و نقل از بنادر روسیه را پوشش ندهند. شرکت های بیمه غربی اکنون باید یا از کسب و کار خارج شوند یا هزینه های اضافی ناشی از افزایش ریسک را بگذرانند.
همان طور که قبلا اشاره کردیم، بنا به دلایل متعدد برخی کشورها نیز علیرغم ریسک‌هایی که وجود دارد، همچنان متقاضی نفت تحریمی هستند. زیرا عواید ناشی از خرید نفت تحریمی از ریسک آن بیشتر است. همانطور که انتظار می‌رفت در مورد نفت تحریمی روسیه نیز ، چین و هند بیشتر بشکه های تحریم شده را دریافت می کنند و به طرز شگفت انگیزی، حجم محموله با مقصدهای ناشناخته افزایش یافته است. نفت روسیه که زمانی به راحتی قابل ردیابی بود، اکنون از طریق کانال‌های سایه‌تر منتقل می‌شود.
در کنار زیرساخت‌های جدیدی که برای عبور از موانع فروش نفت روسیه در حال شکل گیری است، روش‌های قدیمی‌تری نیز وجود دارد که توسط تولیدکنندگانی مانند ایران و ونزوئلا آزمایش شده است. تانکرهای فرسوده و قدیمی با فرستنده خاموش به سمت مشتریان مخفی حرکت می کنند. گاهی اوقات، چندین بار در طول مسیر آنها را تغییر نام داده و رنگ آمیزی می کنند. آنها اغلب از طریق پایانه های شلوغ عبور می کنند، و در این پایانه‌ها نفت خام آنها با سایرین ترکیب می شود و تشخیص آن را دشوارتر می کند. عمان و امارات متحده عربی که در ده ماهه اول سال 2022 بیشتر از مجموع سه سال گذشته نفت روسیه را وارد کردند، به نظر می رسد بخشی از آن را با هم ترکیب کرده و دوباره به اروپا فروخته اند. مالزی دو برابر بیشتر از آنچه می تواند نفت خام به چین صادر می‌کند که احتمالاً بیشتر آن ایرانی است، اما ناظران کشتی گمان می‌کنند که اخیرا با نفت روسی نیز ترکیب شده است.
با وجود تحریم‌ها، به دلیل تعیین سقف قیمتی هنوز شرکت های روسی می توانند نفت را به طور قانونی به بیشتر کشورهای جهان بفروشند. اما چون حجم صادرات مجاز از این طریق اندک است، برای روسیه جذاب نیست و ترجیح می‌دهد بر روی صادرات نفت خام از طریق شبکه‌های خاکستری تمرکز کند. زیرا در این حالت حجم بیشتری از نفت را با قیمت‌های بالاتر از سقف قیمتی صادر می‌کند. شرکت‌های فعال در بازار خاکستری غیرقانونی نیستند، زیرا از لجستیک غیرغربی استفاده می‌کنند و به کشورهایی که بخشی از محاصره نیستند، تحویل می‌دهند. این عملیات غیرشفاف و پراکنده برمبنای سه دسته از بسترها پایه‌ریزی شده است: گروه جدیدی از بازرگانان، ناوگان نفتکش های بزرگ و رو به رشد، و منابع مالی جدید.
شواهدی که گواه گسترش بازارهای سایه است
نفت خام روسیه قبلاً توسط شرکت‌های تجاری تولیدکنندگان روسی، شرکت های بزرگ نفت غربی و بازرگانان کالاهای سوئیسی در خارج از کشور فروخته می شد که اغلب در ژنو مستقر بودند. اما به نظر می رسد بسیاری از افراد قبلی به مکان های دیگر نقل مکان کرده و با نام‌های جدید به فعالیت خود ادامه می‌دهند که به طور عمده در هنگ کنگ و دبی مستقر هستند. از سوی دیگر از زمانی که اتحادیه اروپا برای اولین بار تحریم های لجستیکی را اعمال کرد، بازار نفتکش های دست دوم به طرز بی‌سابقه‌ای داغ شد و بازار شاهد رشد چندین برابری قیمت این نفت‌کش‌ها بود. با گسترش فعالیت‌های پایه در بازارهای خاکستری، صنایع وابسته نیز شروع به گسترش کرده است. سیستم های تامین مالی، بیمه های مشکوک، کشتی‌ها ، محموله‌ها و بنادر و شیوه‌های پرداخت جدید در حال گسترش است. تمامی این ها شواهدی بر گسترش بازارهای سایه است.
تبعات تحریم نفت روسیه و گسترش بازارهای سایه بر صادرات نفت ایران
نفت روسیه به چند دلیل برای خریداران و سایر فعالان این حوزه نسبت به نفت ایران جذابیت بیشتری دارد. معامله نفت روسیه ریسک کمتری دارد، روسیه تخفیف بیشتری روی نفت تحریمی خود می‌دهد. حتی انتقال آن به مقصد نیز با دردسر کمتری همراه است زیرا اگر نفت کش‌ها و مالکان ثابت کنند نفت یا محصول نفتی خریداری شده، از سقف قیمتی تعیین شده تجاوز نکرده است، به راحتی می‌توانند آن را به مقصد برسانند و حتی از خدمات بیمه‌ای معتبر برخوردار شوند. در صورتیکه نفت ایران هیچ یک از این مزایا را ندارد.
از سوی دیگر آنگونه که نشریه فایننشال تایمز بیان می‌کند، روسیه هزینه حملی که به صاحبان نفتکش ها پرداخت می‌کند بسیار بیشتر از هزینه حملی است که توسط ایران پرداخت می‌شود و حتی در مواردی میزان این اختلاف پرداخت روسیه تا دوبرابر ایران است. لذا طبیعی است که نفت کش‌ها تمایل بیشتری به حمل نفت روسیه داشته باشند تا نفت ایران. و تمام این موارد موجب می‌شود نفت ایران با مشکل دیگری نیز مواجه شود و آن تاخیر در دریافت محموله‌های نفت ایرانی با وجود محموله‌های روسی است.
در صورتیکه حلقه محاصره بر روسیه تنگ‌تر شود و روسیه اجبار به سمت بازارهای خاکستری بیشتر متمایل شود، بنا به دلایلی که اشاره شد، می‌تواند در بازارهای خاکستری می‌تواند عرصه را بر صادرات نفت ایران تنگ‌تر کند و موجب فشار مضاعف در این حوزه بر ایران شود.