در این مقاله به دنبال آن هستیم که چگونگی تاثیر روانشناسی بر تصمیمات واقعی در دنیای تجارت را بررسی کنیم. این مقاله بر مبنای مطالعه ی بیش از 30 میلیون معامله ی بسته شده در 15 بازار توسط کارشناسان، بررسی نتایج مطالعات دیگر در زمینه مشابه که در محیط های آکادمیک، مشورت با بزرگان صنعت مالی و تجزیه و تحلیل داده های چندین نظرسنجی نوشته شده است و در نهایت، به شش سوگیری مخرب که هر معامله گری باید از آنها اجتناب کنید رسیدیم. اگر شما نیز یک معامله گر فعال در بازارهای مالی هستید، خواندن این مقاله را از دست ندهید.
سوگیری چیست؟
همانطور که از عنوان مقاله پیداست ما به دنبال فهمیدن سوگیری هایی هستیم که می تواند بر عملکرد معامله گران تاثیر بگذارد اما، “سوگیری” یا bias به چه معناست؟
در علم روانشناسی، سوگیری به معنای تمایل فرد به جانبداری از یک نظریه یا فرضیه است بدون اینکه از درستی یا نادرستی آن اطلاعی داشته باشد. در این شرایط فرد از شنیدن و در نظر گرفتن دیدگاه ها و نقطه نظرات منطقی جایگزین نیز اجتناب خواهد کرد. سوگیری به صورت ناآگاهانه روی داوری فرد تاثیر گذاشته و اغلب، منجر به سوتفاهم خواهد شد. سوگیری همچنین به معنای نداشتن ذهن باز و فقدان دیدگاه بیطرفانه است. افراد می توانند در دفاع از یا در برابر یک فرد، قومیت، ملیت، مذهب یا یک ایدوئولوژی خاص و یا حتی در مورد یک نظریه یا فرضیه ی علمی دچار سوگیری مخرب شوند.
سوگیری ها در دنیای سرمایه گذاری
سوگیری ها در دنیای سرمایه گذاری نیز وجود دارند. در این حوزه شش سوگیری مخرب وجود دارند که عبارتند از سوگیری دسترسی، سوگیری لنگر انداختن، سوگیری پس نگری، سوگیری بیزاری از دست دادن، سوگیری تایید و سوگیری مغالطه ی قمارباز. در ادامه به طور کامل با این سوگیری ها و کارهایی که می توان انجام داد تا ذهنیت ما را مخدوش نکنند آشنا می شویم. پس تا پایان با ما همراه باشید.
- سوگیری دسترسی (Availability Bias)
در اقتصاد رفتاری، سوگیری دسترسی به این معناست که افراد جامعه تمایل دارند وزن بیشتری به رویدادها یا اتفاقات جدید بدهند بدون اینکه، احتمال واقعی آن رویدادها را در دراز مدت در نظر بگیرند.
به بیان ساده تر، ذهن ما تمایل دارد که فکر کند اتفاقاتی که همین اواخر رخ داده و یا در ذهن ما برجسته شده است، به احتمال زیاد دوباره اتفاق می افتد. دلیل این موضوع این است که ما اتفاقات اخیر را بیشتر به خاطر داریم و آنها را سریعتر به یاد می آوریم بنابراین، تصور تکرار آنها برایمان بسیار ساده تر است. مثلا اگر در اخبار بشنویم که فردی در اثر مارگزیدگی در طبیعت فوت کرده است، به احتمال زیاد به این زودیها به طبیعت نخواهیم رفت. یا اگر درباره سقوط هواپیما و مرگ افراد خبری را بشنویم، ترجیح خواهیم داد که سفر بعدیمان یک سفر جاده ای باشد. در واقع در سوگیری دسترسی، ما نه بر مبنای اطلاعات دقیق، که تنها بر اساس خاطرات زنده و اطلاعات اخیر تصمیم گیری می کنیم و واضح است که در این صورت، تصمیم گیری های ما می تواند به ضرر ما تمام شود.
در بازارهای مالی و دنیای سرمایه گذاری، سوگیری دسترسی به معنای باز کردن و بستن پوزیشن ها نه بر مبنای اطلاعاتی که یافتن آنها دشوار است بلکه، بر مبنای اطلاعاتی است که به راحتی در دسترس هستند. این سوگیری مخرب می تواند به این منجر شود که معامله گران بر مبنای اطلاعات نادرست یا تایید نشده پوزیشن بگیرند که همین امر، سطوح ریسک آنها را افزایش خواهد داد. ذهن انسان می تواند به جای تحقیق و تحلیل، صرفا بر مبنای مثال هایی که به یاد دارد تصمیم گیری کرده و راه ساده تر را انتخاب کند. به عنوان مثال، اگر معامله گر دوستی داشته باشد که اخیرا روی معامله نفت ضرر کرده است، به احتمال زیاد تمایلی به معامله بر روی کامودیتی ها نخواهد داشت.
بنا به مطالعاتی که صورت گرفته، مشخص شده است که ارتباط تنگاتنگی بین قضاوت و اطلاعاتی که در دسترس است وجود دارد بنابراین، اگر در بازارهای مالی میزان اطلاعات درست منتشر شده افزایش یابد، به احتمال زیاد معامله گران تصمیمات بهتری خواهند گرفت.
راه های جلوگیری از سوگیری دسترسی برای معامله گران
اگر می خواهید که کمتر دچار سوگیری دسترسی شوید، زمان بیشتری را به انجام تحقیقات و تجزیه و تحلیل گسترده اختصاص دهید. از منابع معتبر خبری، وبسایت های مالی معتبر، اینترنت و فضای مجازی و … برای کسب اطلاعات استفاده و همواره صحت منابع خود را چک کنید. از تحلیل های تکنیکال و فاندامنتال استفاده کنید و اگر برای شروع معامله به اندازه کافی مطمئن نیستید، ابتدا در یک حساب دمو به معامله بپردازید.
- سوگیری لنگر انداختن (Anchoring Bias)
لنگر انداختن نیز نوعی سوگیری شناختی است که در آن، مغز برای تصمیم گیری به اولین اطلاعاتی که دریافت کرده است تکیه می کند. به عبارت دیگر، مغز روی تمام یا بخشی از اطلاعات اولیه ای که دریافت کرده گیر می کند و زحمت تلاش و جستجوی بیشتر را به خود نمی دهد که همین امر، باعث می شود که تصمیم گیری هایش جانبدارانه باشد.
وقتی سوزن فکر فردی که دچار سوگیری لنگر انداختن شده روی مورد خاصی گیر کند، تمامی تصمیمات وی نیز بر مبنای مقایسه ی گزینه های موجود با گزینه اولیه شکل خواهد گرفت. سوگیری لنگر انداختن که با نام سرگیری لنگر ذهنی نیز مشهور است به این نکته مهم اشاره می کند که هر چقدر هم که فکر کنید از اطلاعات اولیه که دریافت کرده بودید فاصله گرفته اید، باز هم همچنان تحت تاثیر آن هستید و نمی توانید خیلی دور شوید.
این سوگیری مخرب در بازارهای مالی نیز خود را نشان می دهد. به عنوان مثال طی تحقیقاتی که صورت گرفت، مشخص شد برآورد افراد از بازده سهام ارتباط مستقیمی با سود اولیه ای دارد که سهم به آنها داده است: وقتی که معامله گران تجربه موفقی از کسب سود در سهم دارند، با احتمال بیشتری فکر می کنند که بازدهی سهم در آینده نیز بالاست و اگر در تجربه اولیه شکست خورده باشند، برآورد سود آتی آنها نیز بسیار کمتر خواهد بود.
این سوگیری می تواند عواقب خطرناکی برای معامله گر داشته باشد از جمله اینکه باعث شود معامله گر دارایی را بیش از آنچه که باید نگه دارد یا در ارزیابی ارزش آن دچار اشتباه شود.
راه های جلوگیری از سوگیری لنگر ذهنی برای معامله گران
انجام تحقیقات و تجزیه و تحلیل جامع از بازار بهترین راه برای جلوگیری از سوگیری لنگر انداختن در معاملات است. روندهای کلان اقتصادی و داده های تاریخی را ببینید و تجزیه و تحلیل کنید تا بهترین جا و زمان برای ورود به معامله را پیدا کنید. قبل از اینکه به دیگران نگاه کنید به تجزیه و تحلیل های خودتان اعتماد داشته باشید.
- سوگیری پس نگر (Hindsight Bias)
سوگیری پس نگر یا سوگیری گذشته نگرانه به معنای تمایل ناآگاهانه ی فرد به باخبرشدن و استفاده از داده‌های هر رویداد پس از رخ دادنِ آن رویداد است. این سوگیری مخرب مصداق بارز ضرب المثل “معما چو حل گشت آسان شود” یا عبارت “دیدی گفتم” است. در واقع این سوگیری تمایل افراد به پیش بینی پذیر کردن رویدادی است که چه بسا امکان پیش بینی کردن آن وجود نداشته است. مثلا ممکن است دوستان شما از یکدیگر جدا شوند و شما بگویید این جدایی را پیش بینی می کردید و یا تیم محبوب شما در یک مسابقه مهم برنده شده و شما، ادعا می کنید که می دانستید که می برید.
به بیانی دیگر، سوگیری پس نگر مربوط به زمانی است که اتفاقی رخ داده و چگونگی و نتایج رویداد در اختیار ما قرار می گیرند. در این زمان مغز ما تمایل دارد که اطلاعات موجود را به صورت گزینشی با آنچه قبلا پیش بینی کرده بود مطابقت دهد و به این نتیجه برسیم که از قبل می دانستیم که چنین اتفاقی رخ خواهد داد.
در بازارهای مالی سوگیری گذشته نگر بسیار رایج است و اغلب افراد به آن دچارند. افراد خارج از نظم معاملاتی خود معامله می کنند و بعد از انجام معامله، می گویند که نتیجه معامله را حدس می زده اند! و از آنجا که درگیر سوگیری هستند، نمی توانند به خاطر بیاورند که آیا مدیریت ریسک داشته اند یا نه.
راه های جلوگیری از سوگیری پس نگر برای معامله گران
از بهترین راه ها برای جلوگیری از سوگیری پس نگر داشتن یک دفتر یادداشت روزانه معاملاتی است. دفتر خاطرات معاملاتی برای ثبت پیشرفت معامله گر، پیگیری معاملات و برنامه ریزی و اصلاح استراتژی های معاملاتی بسیار مفید است. معامله گر می تواند فکر و احساس خود را قبل، در حین و بعد از معامله یادداشت کند ومیزان امیدواری یا عدم اطمینان، ترس و یا اعتماد به نفس خود را بنویسد تا بعدها با مرور این دفترچه بفهمد که دقیقا در چه زمان هایی موفق بوده است. معامله گر می تواند دلایل تصمیمات را ردیابی کرده و آنها را با نتیجه مورد نظر خود مطابقت دهد و با استفاده از این اطلاعات، در آینده تصمیم گیری های بهتری را انجام دهد.
بنابراین به جای اینکه سعی کنید با ساده سازی بیش از حد وقایع آنها را درک کنید، تلاش کنید تا از نتایج رویدادها درس بگیرید.
- سوگیری تایید (Confirmation Bias)
سوگیری تایید به معنای تمایل فرد به گشتن در اطلاعات یا تعبیر کردن آنها به نحوی است که باورها و فرضیه های خود فرد را تایید کند. به طور کلی گفته می شود که افراد بلافاصله به دانش و اطلاعاتی تمایل پیدا می کنند که پیشفرض ها و باورهایشان را تایید می کند. از مهمترین زمانهایی که افراد دچار سوگیری تایید می شوند وقت هایی است که در جمع آوری و یادآوری اطلاعات به شکل گزینشی عمل می کنند و یا شواهد مبهم را به عنوان تاییدی بر باورهای خودشان تفسیر می کنند.
در بازارهای مالی نیز سوگیری تایید به همین معناست. مثلا تریدری را در نظر بگیرید که اخبار منفی مربوط به یک دارایی را نادیده می گیرد چون معتقد است دارایی مورد نظر ارزشمند است (حتی اگر واقعا اینطور نباشد). مطالعات نشان می دهد معامله گران با سوگیری تایید، اعتماد به نفس بیش از حد دارند که می تواند منجر به تصمیمات ضعیف، معامله کردن بیش از حد و در نتیجه کسب سود کمتر شود.
راه های جلوگیری از سوگیری تایید برای معامله گران
تجزیه و تحلیل تکنیکال و فاندامنتال کنید و به نتیجه آن اعتماد کنید –حتی اگر نتیجه با برداشت ها و پیش فرضهای شما در تناقض باشد.
یکی دیگر از راه ها این است که عمدا به دنبال اطلاعاتی بگردید که با باورها و پیشفرض های شما در باره بازار در تضاد است. این تمرین می تواند با سوگیری تایید شما مقابله کرده و کمک کند که همیشه بر اساس داده ها و تحلیل های واقعی تصمیم گیری کنید و نه بر مبنای سوگیری هایتان.
- سوگیری بیزاری از دست دادن یا اصل زیان گریزی (Loss Aversion Bias)
سوگیری زیان گریزی یک خطای شناختی است که بر پایه ی یکی از عمیق ترین ترس های انسان یعنی ترس از دست دادن شکل می گیرد. روانشناسان معتقدند که اغلب افراد تمایل دارند ضرر نکنند تا اینکه سود کنند! مثلا اغلب انسان ها ترجیح می دهند که یک میلیارد تومان ضرر نکنند تا اینکه یک میلیارد تومان به دست بیاورند. این سوگیری مخرب باعث می شود که همیشه ترس از دست دادن را حس کنیم به جای اینکه شوق به دست آوردن داشته باشیم. افرادی که دچار این سوگیری هستند تمایل دارند که در محدوده ی امن خود بمانند و ریسک نکنند.
در دنیای سرمایه گذاری نیز سوگیری زیان گریزی همان ترجیح دادن ضرر نکردن به کسب سود است. مطالعاتی که در طی سالیان طولانی انجام گرفته نشان می دهد که معامله گران به دلیل ترس از شکست، معاملات زیان ده را برای مدت بیشتری نسبت به معامله ای که در سود است باز نگه می دارند. اگرچه غالبا تعداد معاملات برنده و بازنده برابر است اما، نتایج بررسی ها نشان می دهد که میزان پولی در در معاملات بازنده از دست می رود بسیار بیشتر از سودی است که حاصل می شود. در واقع معامله گر به جای پذیرش ضرر کم و بستن معامله، موقعیت بازنده را به امید برنده شدن نمی بندد و ضرر بیشتر و بیشتر می شود.
راه های جلوگیری از سوگیری بیزاری از دست دادن برای معامله گران
بهترین راه برای اینکه از غلبه سوگیری بیزاری از دست دادن بر خود جلوگیری کنید آن است که وجود آن را بپذیرید. قبل از ورود به معامله مشخص کنید که میزان سود و زیان مطلوب شما چقدر است و تا پایان به آن متعهد باشید. بهترین راه برای انجام این کار، تعیین یک نسبت ریسک به ریوارد است که میزان سرمایه در معرض خطر شما را با سودی که می خواهید به دست بیاورید مقایسه می کند. نسبت ریسک به ریوارد مناسب تضمین می کند که سود شما حداقل به اندازه زیان‌های احتمالی است و به شما اعتماد به نفس می‌دهد تا بر سوگیری بیزاری از ضرر غلبه کنید.
- سوگیری مغالطه قمارباز (Gambler’s Fallacy Bias)
سوگیری مغالطه قمارباز که به نام مغالطه مونته کارلو یا مغالطه آمار نیز شناخته می شود، یک سوگیری شناختی است که وقتی یک اتفاق چند بار پشت سر هم می افتد، نتیجه می گیریم که دفعه ی بعد احتمالا عکس آن اتفاق می افتد. معروفترین مثال انداختن سکه است. فرض کنید که پنج بار پشت سر هم سکه را انداخته اید و هر بار شیر آمده است. وقتی برای بار ششم سکه را بیاندازید به احتمال زیاد فکر می کنید چون خط تا بحال نیامده، پس اینبار خط خواهد آمد! ولی این برداشت از نظر منطقی کاملا نادرست است چون، وقتی صحبت از رویدادهای آماری مستقل می شود عملکرد گذشته اهمیتی ندارد.
سوگیری مغالطه قمارباز در دنیای سرمایه گذاری به این معناست که معامله گر بر اساس رویدادهای گذشته فکر می کند که معامله در مسیر مشخصی پیش خواهد رفت؛ بدون اینکه هیچ دلیل و مدرک محکمی برای حمایت از فکر خود داشته باشد. در واقع مطالعات نشان می دهند که اغلب معامله گران فکر می کنند که رویداد تصادفی اتفاق خواهد افتاد صرفا به این دلیل که یکبار در گذشته رخ داده است. این سوگیری می تواند منجر به این شود که معامله گر بر مبنای اتفاقات و تحلیل های گذشته تصمیماتی بگیرد که در حال حاضر دیگر معتبر نیستند.
راه های جلوگیری از سوگیری مغالطه قمارباز برای معامله گران
برای کمتر در معرض این سوگیری قرار گرفتن بایستی که به انجام معاملات بر مبنای تجزیه و تحلیل های به روز و ریسک به ریوارد تعیین شده ی خود متعهد باشید. تعهد به انجام این موارد به شما وضوح دید می دهد و از حساب معاملاتی اتان در مقابل خطرات این سوگیری شناختی محافظت خواهد کرد.
نتیجه گیری
سوگیری های شناختی -که به معنای تمایل فرد به جانبداری از یک نظریه یا فرضیه خاص هستند بدون اینکه از درستی یا نادرستی آن اطلاعی داشته باشد- می توانند روی قضاوت فرد تاثیر گذاشته و وی را از گرفتن تصمیمات منطقی دور کنند. سوگیری های شناختی در بازارهای مالی نیز گریبان ما را می گیرند. از جمله مهمترین سوگیری هایی که معامله گران بایستی آنها را بشناسند و از آنها جلوگیری کنند شش سوگیری مخرب دسترسی، لنگر انداختن، پس نگری، بیزاری از دست دادن، تایید و مغالطه ی قماربازهستند. در صورتیکه معامله گر در دام هر کدام از این سوگیری ها بیفتد، در واقع دارایی و حساب معاملاتی خود را در معرض خطر از دست رفتن قرار داده است. بنابراین برای هر معامله گری ضروری است که این سوگیری ها را بشناسد و از راه های غلبه بر آن آگاه باشد.