خطای شناختی

خطای شناختی در سرمایه گذاری

یکی از مهم ترین مباحث مطرحی در حوزه مالی رفتاری خطاهای شناختی بـوده اسـت. خطای شناختی، اشتباهات سیستماتیکی تعریف شده اند. که در فرایند تصمیم گیری و همچنین هنگام قضـاوت روی می دهنـد. ایـن امـر موجـب بـروز خطا در ادراک و در نهایت خطـا در تصمیم گیری می شود.
بـرای مثـال سرمایه گذاران به تبعیت از یکدیگر و بدون بررسی کافی در خصوص یک سهم خاص به خرید و فروش آن سهم اقدام می کنند که در نتیجـه ایـن رفـتـار، صـف های خرید یا فروش طولانی شکل می گیرد. این رویداد از مصادیق الگوهای رفتاری خاص حاکم بر بازار است.
در ابتدای مقاله فهرستی از انواع خطای شناختی در طبقه بندی های متعدد معرفی شد. بر مبنـای بررسی مقالات مالی رفتاری خطاهای شناختی در امور سرمایه گذاران بازار سرمایه در دو گروه، خطای شناختی و عاطفی معرفی می شوند. تجربه حاکی از اصلاح آسان تر خطای شناختی در مقایسـه بـا خطای احساسی است. خطای شناختی به عنوان نقاط کور یا تحریف هـای موجود در ذهـن آدمـی قـلـمـداد می گردد. از آنجا که خطاهای شناختی ناشی از استدلال معيـوب هستند، بنابراین با آموزش، ارایه اطلاعات و مشاوره های بهتـر غالبـاً مـی تـوان آنهـا را اصلاح کرد.
درعرصـه سـرمایه گذاری، هیجانات افـراد را به سمت اتخاذ تصمیم های نادرست سـوق می دهنـد. کنترل هیجانـات اغـلـب نـاممکنه از این رو فقط یک خطای احساسی را قادر به تشخیص و با آن کنار آمـد.

مهم ترین خطاهای شناختی در عرصه سرمایه گذاری

در ادامه مبحث ما به هشت خطای شناختی مهم از بین دسته بندی های مختلف در عرصه سرمایه گذاری می پردازیم:
1. اثر هاله ای
2. محافظه کاری
3. پس نگری
4. توانمند پنداری یا توهم کنترل
5. اتکا و تعدیل
6. زیان گریزی
7. اثر برخورداری
8. اثر ابهام

اثر هاله ای

خطای شناختی خاص که در آن یک جنبه از موضوعی، روی درک ما از جنبه های دیگر تأثیر می گذارد. برای مثال ، تحقیقات حاکی از اینکه در ناخودآگاه افراد آدم های خوش تیپ قابل اعتمادتر هستند. آدم ها به افراد خوش تیپ بیشتر اعتماد می کنند، و احتمال بیشتری بـه فرد خوش تیپ کمک کننـد. به همین علت و خطای شناختی تجـار، افراد سیاسی و کسانی که به دنبال جلب اعتمادند خوش لباس هستند. در حالی که خوش لباسی دلیلی بر قابل اعتمادی کسی نیست.

محافظه کاری

این خطای شناختی فـرد را به دیدگاه و پیش بینی قبلی خود متکی و تمایلی برای دریافت اطلاعات جدید نمی کند. این خطا باعث واکنش کند فرد به اطلاعات جدید می گردد. بنابراین ، هنگام مواجهه با تصمیم های پرمخاطره تمايـل و برآورد وضع موجود خود را در ایمن ترین قسمت موجود نگه می دارد. در نتیجه از بازار عقب می ماند.
گاهی محافظه کاری بیش از حد، حتی خطرناک تر از عدم احتیاط است. با وقوع این خطای شناختی معامله گر رفتاری غیر منعطفانه نسبت به اطلاعات جدید خواهد داشت. ترجیح آن آسان ترین گزینه، یعنی پایبندی به اطلاعات و عقاید قبلی خود هست. خطای شناختی محافظه کاری باعث از دست رفتن فرصت های سودآور بسیاری است. که این تصمیم گیری به ایجاد زیان و هزینه فرصت برای وی منجر می شود.

پس نگری

برخی افراد تمایل به پیش بینی موفق پس از روی دادن موضوعی دارند. ایـن افـراد پس از اینکه موضوعی رخ دهد، بیان می کنند که:
• پیش بینی من هم همین بود.
• از اولش می دانستم که این جوری می شود.
ایـن بـاور غلط باعـث ایجـاد خطای شناختی پس نگری می شود. معامله گرانی که در معرض این خطای شناختی اند، در زمان تصمیم گیری با خیال راحت دست به اقداماتی می زنند که از احتمال موفقیت در آن اطلاعات مناسبی ندارند. در حالتی از امنیت دروغین دست به اتخاذ تصمیم می زنند. هر چنـد ایـن افراد خود را در این تصمیم گیری موفق ارزیابی می کنند. اما اگر فردی از توانایی خود در پیش بینی به درستی آگاه باشد، در مواردی که اشتباه کرده و اشتباه خود را نیز قبول، قادر به یادگیری است. پس برای رویدادهای مشابه در آینده استفاده می کند. اما زمانی که فرد دچار این خطاس فرصت فراگیری پس از اشتباه از خود سلب می کند.

توهم کنترل یا توانمند پنداری

انسان بر محیط اطراف خود اثرگذار است. هر چه دایره اطلاعات او از پدیده های اطرافش وسیع تر ایـن کـنـتـرل نیز بیشتر می شود. در چنین شرایطی ممکنه فرد در مواجهه با برخی پدیده ها دچار اشتباه شود. آن دسته از پدیده هایی را نیز که کنترل چندانی بر آنها ندارد، تحت کنترل خود تصور کنـد. به همین علت باید حوزه قابل کنترل و غیر قابل کنترل را از هم تفکیک کنـید.
تمایل انسان به این باور که بر تمامی پدیده ها کنترل یا حداقل قادر به اثرگذاری است (در حالی که چنین نیست) خطای شناختی توهم کنتـرل می گویند. به عبارت ساده تر، افراد پذیرای مطالبی که پردازش و کنترل آن راحت تر است. در نتیجه معامله گر مبتلا به این خطای شناختی بیش از حد لازم معامله می کنـد و پرتفوی غیر متنوعی را تشکیل دهد.

اتکا و تعدیل

برای تخمین مقدار یک متغیر افراد عموماً فرایند تخمین را با مبنـای یک رقم اولیه ذهنی به عنوان «نقطه اتکا» آغاز و سعی روی این رقم، تعدیل مثبت یا منفی مورد نظر را انجام دهند. ایـن تعـديل غالبـاً نـاقص و نتیجه آن خطا هست. فرض کنید از شما سؤال شود که: جمعیت آمریکا بیش از ۲0۰ میلیون نفر یا کمتر است؟ پاسخ شما دو حالت دارد، یا بالای ۲0۰ میلیون نفر یا کمتـر از آن می باشد. در حالی که اگر از شما خواسته شود میزان جمعیت آمریکا را حدس بزنید، تخمین شما به احتمال زیاد نزدیک به ۲0۰ میلیون نفر خواهد بود. زیرا افراد عموماً در معرض خطای شناختی اتکا ناشی از پاسخ قبلی خود قرار می گیرند. اتکا و تعدیل یک فرایند روان شناختی که شیوه برآورد احتمالات توسط افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. در نتیجه معامله گرانی که تحت تأثیر ایـن خطا هستند ، معمولاً مقدار شاخص قیمت بازار را به نحوی پیش بینی کـه به سطوح فعلی آن بسیار نزدیک باشد. این افراد گاهی وضعیت اقتصادی کشـور يـا وضعیت مالی شرکت خاصی را مرجع قرار می دهند. یا در هنگام مواجهه با اطلاعات جدید در مورد سود یک شرکت، قیمت آتی سهم آن را بسیار نزدیک به برآوردهای اولیه خود تخمین می زنند.

زیان گریزی

اساسی ترین خطای شـناختی که بـه بیزاری ذاتی انسان از زیـان مربوط است. گرچه بیزاری از زیان کاملاً طبیعیه و هیچ انسانی علاقه منـد به زیان نیست. اما گاهی همین حس طبیعی باعث ضرر بیشتر ما می شود. برای مثال، بسیاری از افراد در بازارهای مالی سرمایه گذاری می کنند. بسیاری از آنها تا پایین ترین حد از زیان هـم راضی به فروش سهام در ضرر خود نیستند. هر شخص باید در زمان خرید، سطح قیمتی به عنوان حـد زیـان را برای آن مشخص کند. بسیاری از ما از این خطای شناختی پیروی می کنیم. با صبوری ، منتظریم تـا سـهام زیان ده مـا دوبـاره بـه بازده و قیمت قبلی خود برگردد.

اثر برخورداری

ما انسانها وقتی چیزی را به دست می آوریم آن را مال خود می دانیم. و در زمان تعویض حتی اگر آن تعویض بـه سـود ما باشد، باز هم احساس زیان و از دست دادن مال خود را می کنیم. راهکار غلبه بر این خطای شناختی، خودآگاهی و درک گزینه های دیگر است.

اثر ابهام

نه تنها در سرمایه گذاری بلکه در زندگی روزمره و رعـایـت قـوانـيـن نیـز دچار ایـن خـطـای شناختی می شویم. بسیاری از زمان ها دسـت به خریـد سـهـام شـرکت هایی کـه بـا آنها کار و یا محصولاتشـان را خریداری، می زنیم. ممكـنه شـرکت هایی که با آنها آشنایی و از لحاظ تولیدات و خدمات خـوب باشند، امـا گزینه های بهتری هـم برای سرمایه گذاری در بازار نیـز وجـود داشـته باشـند. به دلیل خطای شناختی ابهـام، ذهن ما به همان شرکت ها و سرمایه گذاران محدود می شود. در نتیجه بـازده بیشتر در موقعیت های متفاوت را از دست می دهیم. راهکاری که برای غلبه بر این اثر ذکر می شـود، خود را به گزینه های خاصی محدود نکنیم. در واقع باید بخشی از زمان خود را به شناخت گزینه های ناآشنا تخصیص و از مزایا و معایب آنها آگاه شویم.